Zet de toekomst op de agenda

In de toekomst Verkenning publieke dienstverlening 2035 staat het perspectief van ondernemers en burgers centraal. Maar over welke mensen hebben we het dan? Dat mensen ouder worden? Dat weten we. De komende tien jaar gaan we 700.000 mensen voor het eerst AOW aanvragen, waarmee het totaal aantal ouderen op 4,3 miljoen komt. Er zijn dan zo’n 155.000 extra mensen nodig in de zorgsector en één op de drie mensen is dan bezig met mantelzorg.

Meer oudere mensen betekent ook meer mensen met beperkingen en een kleiner sociaal netwerk die dus minder zelfredzaam zijn. Over tien jaar hebben we ook meer mensen. Er komen naar verwachting per saldo 600.000 tot 1,5 miljoen burgers bij. Onder andere door migratie. Deze mensen krijgen voor het eerst te maken met de verschillende domeinen van de Nederlandse overheid, van gemeente tot belastingdienst, van de SVB en DUO tot het COA.

En een groot deel van deze groep is de Nederlandse taal nog niet machtig, maar moet wel terechtkunnen bij de publieke dienstverlening om hier een bestaan op te kunnen bouwen. Doordat er meer ouderen en nieuwe burgers bij komen, wordt de vraag naar publieke dienstverlening dus groter. Maar het werk moet worden uitgevoerd met minder mensen, want de arbeidsmarkt blijft waarschijnlijk krap.

Hierdoor ontstaat concurrentie om de arbeidskrachten die er nog wel zijn. De overheid zal niet alleen de strijd moeten aanbinden met ondernemers en bedrijven, maar ook de uitvoeringsorganisaties onderling zullen met elkaar wedijveren om mankracht. En die opgave vindt plaats in een systeem waarin het wederzijdse vertrouwen tussen overheid en burger onder druk staat. Als die spiraal doorzet, wordt het voor de overheid nog moeilijker om goed te functioneren.

Burgers en bedrijven haken af en keren de overheid de rug toe. En steeds minder mensen zullen nog willen werken in de publieke sector. Voor de komende tien jaar betekent dit dat we in de uitvoering dubbel werk zo veel mogelijk moeten voorkomen. Vereenvoudiging van wetten en regels staat al op de agenda, maar het begint nu echt urgent te worden.

Als het simpeler kan, kan het met minder mensen. Het wordt nog belangrijker om duidelijke keuzes te maken. Waar geven we ons geld aan uit? Hoe zorgen we dat meer inzet bij de ene uitvoeringsorganisatie niet automatisch leidt tot tekorten bij de andere? Kortom, waar zetten we de schaarse mensen voor in? Ik ben Wietske, ik ben 34 jaar. Ik woon hier in beeld met mijn partner en twee zoontjes Jens van twee en Stijn van nu nog vijf maanden.

Twee heel lieve ouders wonen vlakbij. Zijn hele grote hulp. Net met pensioen of bijna met pensioen. Twee zussen. Ben teamleider bij een één ste organisatie. Mijn man werkte bij Defensie waar ik het meeste zorgen over maak. Over tien jaar. Nou ik denk gewoon tijd. Dus hoe krijg je het allemaal voor elkaar? Euh, scholen zijn om 3.00u afgelopen, maar dan moet er nog van alles.

Euh, huiswerk? Euh, sporten? Uh, muziekles. Als je gewoon werkt, ja, hoe laat ben je dan thuis? 6.00u of zeven? Hoe ga je dat regelen met uh, met opvang en praktische zaken? En al helemaal als de gezondheid van mijn ouders en m’n schoonouders achteruit gaat. Uhm, waar moet je die tijd vandaan halen? Ik heb altijd mezelf full time uh als fulltime werkende gezien, maar ik kan me wel voorstellen nu ik weet hoe het is om twee kleintjes erbij te hebben, dat uhm ja, dat je misschien toch moet kiezen uiteindelijk om uh of ik of misschien m’n man uh ja toch minder moet gaan werken uiteindelijk omdat ik denk dat het gewoon te te druk wordt dat er te veel van je verwacht wordt. Niet alleen qua tijd, maar ook gewoon qua wat je al in je hoofd uh aankan waar je allemaal over na kan denken. Tegelijkertijd. Uhm, zeker met m’n ouders schoonouders die gewoon ouder worden. Nu gaat t allemaal nog de N krijg je nog hulp, maar ik denk echt dat straks dat er allemaal bijkomt.

Ja, ik maak me dan wel zorgen hoe je dat allemaal moet regelen, maar ook letterlijk hoe. Ik heb geen idee wat voor hulp je kan krijgen vanuit de overheid of waar je dan moet zijn wat voor een actie dan moet ondernemen. Ten eerste dat ze me niet moeilijker gaan maken doordat ik ook me daar nog zorgen om moet maken van oké, hoe werkt dit allemaal, hoe moet ik dingen aanvragen, dat soort zaken.

Maar ik hoop eigenlijk dat ze daar ook gewoon bij kunnen helpen. Dus dat je gewoon uh weet van oké, ik krijg nu met man mantelzorg te maken bijvoorbeeld. Wat moet ik dan doen? Waar moet ik dan beginnen? Welke instanties heb je dan verwacht dat ook van de overheid dat ze uh dat de instanties waar je mee te maken krijgt dat die wel echt uh menselijk blijven, dus dat ze naar je blijven luisteren als je in een squeeze zit.

Ik weet niet of dat mag verwachten. Ik vind t lastig in te schatten wat een overheid allemaal voor je kan betekenen, maar dat zou wel heel mooi zijn.

In de toekomstverkenning Publieke Dienstverlening 2035 kijken we niet alleen naar mensen en technologie, we kijken ook naar de middelen die in de toekomst nodig zijn. Deze middelen zijn afhankelijk van ontwikkelingen op het gebied van overheidsinkomsten en overheidsuitgaven.

We zetten de belangrijkste prognoses hierover kort op een rij, te beginnen bij de inkomsten. Die zullen teruglopen. Over tien jaar zijn er meer gepensioneerden en een relatief kleinere beroepsbevolking. Dat leidt ertoe dat er minder sociale premies worden opgebracht. Waren er bij de invoering van de AOW in 1957 nog zeven werkenden per gepensioneerde, nu zijn dat er nog maar drie en in 2040 slechts twee.

De overheid ontvangt dus steeds minder inkomsten uit belastingen, terwijl de uitgaven juist fors stijgen. Het draagvlak voor het solidariteitsprincipe kan hierdoor onder spanning komen te staan. De rijksoverheid en de gemeentes zijn de afgelopen jaren sterk gegroeid, maar door de krapte op de arbeidsmarkt is het moeilijk alle vacatures te vervullen. Bedrijven hebben ook veel moeite om geschikt personeel te vinden.

Vooral in IT, zorg en techniek. Bovendien wordt personeel door deze schaarste duurder. De arbeidskrapte en hogere arbeidskosten zetten het ondernemingsklimaat in Nederland onder druk. De afgelopen jaren zien we dan ook dat er meer bedrijven zijn gekrompen dan gegroeid. En deze tendens heeft een remmende werking op de overheidsinkomsten.

We zien dus dat de overheidsinkomsten de komende tien jaar zullen dalen. Maar aan de uitgavenkant blijven de kost stijgen. Dit gebeurt deels bij de bekende dossiers. Zo zullen de uitgaven in de zorg richting 2040 verdubbelen tot € 174 miljard. Tegelijkertijd verwachten we meer te besteden aan de energietransitie en het woningtekort. Een stijgende rente kan daarbij zorgen voor een extra hoge kostenpost. Bovendien dwingen oplopende geopolitieke spanningen tot steeds hoger uitgaven aan defensie en veiligheid.

Maar daarnaast is er de komende jaren ook veel geld nodig om problemen uit het verleden op te lossen die lange tijd vooruitgeschoven zijn, zoals de veroudering van IT-systemen en fysieke infrastructuren zoals wegen en bruggen. De komende tien jaar is het de grote vraag welke financiële keuzes de politiek maakt, met name ten aanzien van de publieke dienstverlening.

Een bezuinigingsscenario is hierbij een hele reële mogelijkheid. Dit zou een trendbreuk zijn met de afgelopen jaren waarin geld voor steunpakketten en fondsen onbeperkt beschikbaar was. Dus wordt er straks bezuinigd of blijven de middelen onbeperkt beschikbaar? En wie gaat richting 2035 de rekening betalen? Worden dat de specifieke domeinen of toekomstige generaties?

Ik ben Raymond Dubbeldam. Ik ben ondernemer van ons familiebedrijf. Wat mijn vader zestig jaar geleden gestart is. We werken met zo’n 300 mensen en zijn hoofdzakelijk actief, in de maakindustrie, in de techniek. En we zitten in Zuid-Holland.  Onze missie richting 2035. Ik denk dat veel familiebedrijven dat herkennen. We willen impact blijven maken er toe blijven doen. Dat geldt voor onze medewerkers, voor onze omgeving en ook voor onze klanten en onze afnemers.

En daarnaast hebben we uiteraard ook nog een gezonde groeiambitie de komende jaren. Om onze ambities in 2035 te bereiken, zien we een aantal belangrijke uitdagingen: AI en robotisering. Ook fysieke robotisering. Dat gaat echt wel grote impact hebben op ons bedrijf, op onze processen, op werk, binnen ons bedrijf. Er zullen banen veranderen, er zullen banen verdwijnen. Er zullen nieuwe banen bijkomen. Maar dat is nodig om competitief te blijven.

En dus zo zijn we nu ook al druk mee bezig. We hebben al veel gerobotiseerd. Daarnaast is natuurlijk de beschikbaarheid van personeel is een groot probleem. Niet alleen bij ons dat is overal in de technische industrie. Uhm, we concurreren ook een beetje met de met de overheid op sommige gevallen he. Energietransitie neemt ook mensen weg.

Daarnaast arbeidsmigranten. Die hebben we toch nodig, nu maar ook in de toekomst. En daar zullen we ook goede woningen voor moeten regelen. En ook de arbeidsvoorwaarden en omstandigheden zullen op orde moeten zijn. Daarnaast duurzaam ondernemen. Dat zal het gemeengoed zijn over tien jaar. Dan heb ik ‘t over footprint. Over goed werkgeverschap. Dat zal wel een onderdeel worden van onze ondernemersvisie.

Waar we tegenaan lopen om onze ambitie waar te maken.,2035 is heel breed gezegd. Dat is het gebrek aan aan visie van de overheid. Als ondernemer wil je de risico’s inschatten. Je moet kunnen investeren in de langere termijn en daar heb je gewoon een stuk plan voor nodig van de overheid.

En dat ontbreekt nu. Het ontbreken van een langetermijnvisie op duurzaamheid, op de op de woningmarkt, op arbeid, op de maakindustrie. En dat is alles bij elkaar denk ik een verslechtering van het ondernemingsklimaat in Nederland.  

Op het industrieterrein waar we zitten hebben we te maken met netcongestie. Als ondernemers ga je dan bij elkaar komen. Het delen van energie op hetzelfde industrieterrein. En dan loop je toch tegen de onmogelijkheden aan die Stedin, dat is eigenlijk de netbeheerder, waar Stedin mee te maken heeft. Dus dan leggen wij 2200 zonnepanelen. Je wil die energie op sommige momenten kunnen delen met andere mensen op het industrieterrein. Daarmee kan je echt een stuk van de netcongestie oplossen en dan past niet in de huidige wet- en regelgeving, dan wordt gewoon tegengewerkt. Als ondernemer is dat natuurlijk onbegrijpelijk. Je snapt heus wel het wettelijke kader, maar is het heel moeilijk om daar als ondernemer mee om te gaan. En ik denk als we die transitie meer zelf vorm willen geven, dat we daar echt wel anders naar moeten kijken.

Naast mensen en middelen is technologie een belangrijke pijler in de Toekomstverkenning Publieke Dienstverlening 2035. We nemen je mee in de ontwikkelingen op dit vlak.

Al decennialang zien we exponentiële technologische vooruitgang. De rekenkracht voor computers groeide de afgelopen tien jaar met maar liefst 6.000% en de beschikbaarheid van data is de afgelopen jaren vervijfvoudigd. Nederland is derde van de wereld als het gaat om internetsnelheid. En we zien de adoptiesnelheid van nieuwe technologieën toenemen.

Dankzij de technologische ontwikkelingen brengen mensen steeds meer tijd online door. De gemiddelde schermtijd in Nederland is 5,5 uur per dag. Onze levens spelen zich door sociale media augmented en virtual reality steeds meer af in een online leefwereld. Deze virtuele wereld heeft grote invloed op het sociale domein en het veiligheidsdomein.

Ook voor de publieke dienstverlening vormt het bewaken van privacy en cybersecurity een belangrijk aandachtspunt. Technologie zal richting 2035 veel impact hebben op de arbeidsmarkt. Zo zal naar verwachting 44% van de banen de komende jaren sterk worden beïnvloed door toepassing van generatieve AI. In bepaalde sectoren kan dit tot hogere werkeloosheid leiden en dus de behoefte aan begeleiding en omscholing vergroten.

Voor ondernemers en organisaties die last hebben van de krapte op de arbeidsmarkt kan dit juist weer een kans zijn. Ook voor de publieke dienstverlening biedt technologie mogelijkheden. Denk hierbij aan AI, robotisering en verdergaande digitalisering. Zo kan AI helpen om processen te optimaliseren en te vereenvoudigen. Real time spraak tot spraak en vertaalsystemen kunnen bijvoorbeeld het verschil maken bij het bedienen van laaggeletterden en anderstaligen.

De precieze impact van technologie op de publieke dienstverlening richting 2035 is moeilijk te voorspellen. We weten dat de Nederlandse overheid op digitaal gebied niet alleen achterloopt op de private sector, maar ook ten opzichte van andere landen als Denemarken, Estland en België. De komende jaren biedt technologie veel kansen voor een efficiëntere uitvoering en een betere dienstverlening. Tegelijkertijd leidt nieuwe technologie ook tot nieuwe risico’s.

De grote vraag blijft dus wordt technologie vooral gezien als probleem of wordt het omarmd als oplossing?

Ik ben Rick, ik ben 53 jaar oud, ik ben gehuwd en ik heb twee kinderen en ik woon in Leiden. Als blinde persoon maak ik nu gebruik van heel veel technologieën en ik heb een laptop en een smartphone. En die smartphone die praat met de screenreader en ook mijn laptop. En zo kan ik gewoon alle informatie van de overheid lezen en zijn.

We zitten eigenlijk in een hele mooie tijd waarbij dat het voor iedereen mogelijk zou moeten zijn om digitaal mee te kunnen doen. De problemen die ik momenteel zie is dat er heel veel websites zijn, dat alles versplinterd is en dat er geen eenheid is tussen al de gemeenten en alle overheden. Dus iedere keer als ik naar een website ga, moet ik eigenlijk weer leren hoe zo’n website opgebouwd staat, waar ik m’n afspraken moet maken, waar m’n berichten staan.

Dus ik hoop toch dat in dat er veel meer eenvoud is en eenheid is tussen alle websites van de overheid. Ik maak me soms wel een klein beetje zorgen dat ik 65 of nog ouder word, dat de systemen steeds meer ‘sophisticated’ worden. Dan worden ze waarschijnlijk ook weer complexer. Dus ik hoop wel dat we kunnen werken naar eenvoudige systemen die voor jong en oud bruikbaar zijn.

Ik droom eigenlijk altijd van de kunstmatige ambtenaar, een soort een virtuele assistent die me kan helpen, waarmee ik de kan praten via m’n laptop, maar die gewoon weet van wat jouw probleem is en die ook proberen actief kan meedenken. Ik denk dat de kunstmatige intelligentie heel veel kan bieden voor ons. Ik heb daar wel wat kanttekeningen bij en dat is natuurlijk de privacy, dat niet al mijn ja privé gegevens zoals adres enzovoort ergens belanden waar je t niet wil hebben. Als ik nu een brief laat voorlezen door mijn telefoon, dan vraag ik me tegenwoordig wel af waar die informatie belandt en of dat die niet op een latere leeftijd misbruikt kan worden tegen mij. Euh ja, je zit natuurlijk met identiteitsfraude enzovoort.

Dat dat zou natuurlijk voor mij dan als blinde personen wel echt een nachtmerrie zijn. Maar ik hoop wel dat t een droom wordt en dat de technologie me heel veel kan, ja, het leven makkelijker kan maken vooral. En vooral dingen die dingen die de overheid al weten, dat ze dat niet nog een tweede keer gaan vragen, maar dat vooral uh ja, dat het gemak vooral de mens zal dienen.

Als er een touchscreen is moet je zorgen voor alternatieven zoals t gebruik van fysieke knoppen. Maar ik heb hier nu een koelkast met een touchscreen en ik loop er tegenaan. Dan gaat die koelkast gaat dan in vakantiemodus. Weet je, omdat ik dan net op het verkeerde knopje.. en je loopt dan met je hand er tegenaan, weet jij dan Pling, dan gaat ie dan in vakantiemodus.

Ok, tenslotte wil ik nog alle ambtenaren en een toegankelijk koffiezettapparaat wensen zonder touchscreen.